Giới thiệu

Chuỗi trải nghiệm đa giác quan Lăng Kính Thực vật Họa đã quay trở lại với tên gọi: “THỰC VẬT HỌA: Trạm Khứu Giác” ngập tràn mùi hương từ các loại thực vật gần gũi với đời sống sinh hoạt của chúng ta..

Thời gian: Ngày 23-24-25/02/2024 vào các khung giờ sau:

• 10:00am - 11:30am
• 02:00pm - 03:30pm
• 04:30pm - 06:00pm

Địa điểm: Annam Gallery - 371/4 Hai Bà Trưng, Phường Võ Thị Sáu, Quận 3, TP. HCM

Trong trải nghiệm lần này, khán giả đã có cơ hội tiếp cận với những kiến thức cơ bản về tinh dầu, bao gồm:

• Các phương pháp chiết xuất tinh dầu và nguyên lý hoạt động của từng phương pháp.
• Bộ phận chứa tinh dầu chính của một số loài cây bản địa Việt Nam.
• Một số lưu ý quan trọng khi sử dụng tinh dầu.

Tại buổi mở xưởng “Thực Vật Họa: Trạm Khứu Giác”, Thanh Nhã đã gặp gỡ những người đam mê hương liệu, các chuyên gia trong ngành ẩm thực và pha chế đồ uống, cũng như các bạn trẻ đang nghiên cứu trong lĩnh vực hóa học - sinh học. Buổi trao đổi không chỉ xoay quanh các cuộc thảo luận lý thuyết hay quan sát tranh THỰC VẬT HỌA về các nhóm cây mà còn mang đến một trải nghiệm trực quan hơn: tìm hiểu và trải nghiệm TINH DẦU bằng chính KHỨU GIÁC của mình.

Dầu

Các loại DẦU được giới thiệu trong “Trạm Khứu Giác” được sản xuất bằng phương pháp ÉP LẠNH:

Tại sự kiện, khán giả có cơ hội quan sát trạng thái vật lý của các loại DẦU chứa trong chai thủy tinh trong suốt, trực tiếp ngửi mùi hương, và thoa dầu lên tay để đánh giá độ thấm hút trên da của từng loại dầu.

Dầu hạt Mù u (Calophyllum inophyllum L.) đã được người dân Việt Nam và các nước Đông Nam Á sử dụng từ xưa. Nhờ đặc tính kháng khuẩn, chống viêm, hỗ trợ làm lành vết thương, mờ sẹo, trị bỏng, giảm thâm và chống lão hóa, dầu Mù u ngày càng được ứng dụng rộng rãi trong các sản phẩm chăm sóc da. Ngoài ra, dầu Mù u an toàn khi dùng trên da trẻ sơ sinh nên các bà, các mẹ dùng để xoa lên vết xỏ khuyên tai đầu đời của bé gái sơ sinh. Được sản xuất bằng phương pháp ép lạnh, hai loại dầu Mù u được lựa chọn giới thiệu tại “Trạm Khứu Giác” gồm:

• Dầu Mù u nguyên chất: màu hơi xanh, trong suốt, mùi Mù u đậm.
• Dầu Mù u tinh luyện: màu vàng nhạt, trong suốt, mùi Mù u nhẹ hơn.

Dầu hạt Sachi (Plukenetia volubilis L.) là dầu chiết xuất từ một loài cây leo có nguồn gốc từ rừng Amazon, hiện nay được trồng rộng rãi tại Đông Nam Á, bao gồm Việt Nam. Nhờ hàm lượng omega và vitamin E dồi dào, dầu Sachi được ứng dụng phổ biến trong các sản phẩm chăm sóc da chống lão hóa và nuôi dưỡng tóc.

Dầu hạt Chanh dây (Passiflora spp.) được chiết xuất từ hạt của quả chanh dây, một loài cây có nguồn gốc từ Nam Mỹ, hiện được trồng phổ biến ở các khu vực nhiệt đới trên toàn cầu. Với màu vàng tươi bắt mắt và hương vị thơm ngon, chanh dây được sử dụng rộng rãi trong ngành thực phẩm và đồ uống. Tuy nhiên, trong quá trình sản xuất, hàng tấn hạt chanh dây bị loại bỏ mỗi ngày. Số lượng hạt này được tận dụng để sản xuất dầu chanh dây, một nguồn omega, chất chống oxy hóa và phytosterol dồi dào. Nhờ các đặc tính này, dầu chanh dây được ứng dụng trong cả mỹ phẩm (kem dưỡng, serum, dầu massage, dầu dưỡng tóc) và dược phẩm (sản phẩm hỗ trợ điều trị viêm da, chống oxy hóa).

Tinh dầu

Các loại TINH DẦU từ thực vật bản địa được giới thiệu ở “Trạm Khứu Giác”

Từ bảng trên, có thể thấy rằng mỗi loại tinh dầu bao gồm nhiều hợp chất hóa học khác nhau, thậm chí có loại chứa đến 40 thành phần riêng biệt. Vậy thực vật tạo tinh dầu để làm gì? Cơ sở nào giúp các nhà sáng tạo mùi hương trong ngành nước hoa và hương liệu phát triển các sản phẩm của họ?

Nhóm TINH DẦU chứa trong TÚI TIẾT: ở “Cây có múi”: Tắc - Chúc - Quýt - Cam sành

Trên bề mặt vỏ của nhóm Cây có múi - Rutaceae Juss., có thể quan sát thấy các chấm tròn trong suốt, phân bố đều khắp bề mặt. Đây chính là TÚI TIẾT, nơi chứa tinh dầu.

• Khi quả còn xanh, tinh dầu trong vỏ quả thường có mùi sốc, vị khó chịu và khả năng tỏa hương mạnh, nhằm đẩy lùi côn trùng và động vật ăn quả. Nếu một loài động vật cắn vào quả, mùi hương này có thể khiến chúng lập tức nhả ra. Đồng thời, đó cũng là một dạng tín hiệu hóa học, cảnh báo các cây xung quanh về nguy cơ bị tấn công.
• Khi quả chín, các hợp chất có mùi sốc và khối lượng phân tử nhẹ sẽ bay hơi trước. Các thành phần còn lại tiếp tục phản ứng với nhau, tạo ra hương thơm ngọt ngào để thu hút động vật đến ăn quả, giúp phát tán hạt đi xa khỏi cây mẹ.

💡 Chính đặc tính “mùi ấn tượng, bay hơi nhanh và tỏa hương mạnh” của nhóm Cây có múi đã giúp nhóm này trở thành lựa chọn nốt hương đầu (top notes) trong công nghiệp nước hoa.

Vì phần lớn túi tiết chứa tinh dầu của nhóm cây có múi tập trung ở vỏ quả, nên phương pháp chiết xuất tinh dầu phổ biến nhất hiện nay là

Phương pháp cơ học: Mài vỏ và quay ly tâm

Nguyên lý: Mài vỏ quả để phá vỡ túi tiết, sau đó sử dụng lực ly tâm để tách tinh dầu ra khỏi hỗn hợp.

• Ưu điểm:

• Giữ nguyên mùi hương tự nhiên của tinh dầu.
• Thu được hai sản phẩm: tinh dầu và nước ép quả.

• Nhược điểm:

• Chi phí đầu tư cao do cần hệ thống máy móc hiện đại.
• Quy trình vận hành phức tạp hơn so với phương pháp truyền thống.

Phương pháp chưng cất lôi cuốn hơi nước (Cách thủy)

Là phương pháp phổ biến tại Việt Nam. Dù hiệu quả chiết xuất cao, phương pháp này làm biến đổi mùi của tinh dầu do tác động của nhiệt độ trong quá trình chưng cất.

Nhóm TINH DẦU chứa trong LÔNG TIẾT của “Cây họ hoa Môi - Lamiaceae Martinov”: Tía tô - Húng quế - Hương nhu

Khi vuốt nhẹ tay lên lá hoặc thân của các loại rau thơm, chúng ta sẽ ngay lập tức ngửi thấy mùi tinh dầu. Đối với các cây thuộc họ Hoa Môi (Lamiaceae), tinh dầu được chứa trong các LÔNG TIẾT bao phủ khắp thân, cành, lá và cả hoa, quả.

• Tinh dầu trong lông tiết có đặc tính “mùi gây sốc, vị khó chịu và tỏa mùi mạnh,” giúp đẩy lùi các loại côn trùng và động vật. Khi chúng cắn vào cây, mùi hương này sẽ khiến chúng “nhả” ra ngay lập tức. Đây cũng chính là một tín hiệu hóa học cảnh báo các cây xung quanh sẵn sàng phòng vệ trước những nguy cơ tấn công.

=> Đặc tính “mùi ấn tượng, bay hơi nhanh và tỏa mùi mạnh” của nhóm cây họ Hoa Môi - Lamiaceae, tinh dầu của nhóm này được sử dụng làm nốt hương đầu (TOP NOTES) trong công nghiệp phối hương.

Vì hầu hết tinh dầu trong họ Hoa Môi nằm trong các lông tiết bao phủ ngoài cây, phương pháp chiết xuất tinh dầu phổ biến là “Phương pháp chưng cất lôi cuốn hơi nước - Cách thủy.”

Nhóm TINH DẦU chứa trong TẾ BÀO TIẾT: Gừng - Trầu không - Long não

Để ngửi được mùi tinh dầu của Gừng, Trầu không, Long não…, ta cần cắt nhỏ củ Gừng, vò nát lá Trầu không, Long não… Lý do là vì ở các loài này, tinh dầu chứa trong TẾ BÀO TIẾT nằm rải rác khắp trong củ, lá, cành, gỗ… chứ không tập trung ở ngoài vỏ quả như TÚI TIẾT hay phủ khắp bề mặt cây như LÔNG TIẾT.

=> Đặc tính “mùi có tính bay hơi chậm” do các thành phần tinh dầu có phân tử khối lớn, thời gian bảo vệ củ, lá, cành, gỗ… của tinh dầu khỏi các mối nguy bên ngoài cần dài hơn nên thường được vận dụng làm NỐT HƯƠNG GIỮA trong công nghiệp phối hương.

Vì TẾ BÀO TIẾT tinh dầu phân bố rải rác và lượng tinh dầu trong cây cũng ít hơn, nên thời gian ly trích tinh dầu cần dài hơn với “Phương pháp chưng cất lôi cuốn hơi nước trực tiếp.”

Nhóm TINH DẦU chứa trong ỐNG TIẾT nằm trong cành - vỏ cây - gỗ: Quế - Pơmu - Bách xanh

Ở các loài cây thân gỗ lâu năm, việc bảo vệ thân cây, cành nhánh khỏi các loại mối mọt, sâu đục thân là ưu tiên hàng đầu trong chiến lược sinh tồn. Vì vậy, các ỐNG TIẾT chứa tinh dầu được phân bố thành từng vòng và tăng số lượng qua các năm trưởng thành của cây.

=> Đặc tính của tinh dầu trong nhóm này là “mùi có tính bay hơi rất chậm” nhờ vào các thành phần có phân tử khối lớn. Thời gian bảo vệ thân, cành, gỗ của tinh dầu khỏi các mối nguy hại từ môi trường bên ngoài cần duy trì suốt đời cây, do đó, tinh dầu từ nhóm cây này thường được ứng dụng làm NỐT HƯƠNG CUỐI trong công nghiệp phối hương.

Vì ỐNG TIẾT tinh dầu phân bố thành các vòng trong gỗ và tính chất khó bay hơi của tinh dầu, cùng với cấu tạo đặc trưng của gỗ ở các cây như Quế, Pơmu, Bách xanh, nên thời gian chiết xuất tinh dầu rất dài (thường kéo dài từ 1-2 ngày chưng cất liên tục) bằng phương pháp “Chưng cất lôi cuốn hơi nước trực tiếp”.

Bảng thời gian Chưng cất lôi cuốn hơi nước của một số loại nguyên liệu

PHƯƠNG PHÁP TRÍCH LY BẰNG CO2 SIÊU TỚI HẠN

Link youtube: https://www.youtube.com/watch?v=Zb3hGA_97pQ&t=6s

=> Sản phẩm thu được từ phương pháp trích ly bằng CO2 siêu tới hạn sẽ bao gồm cả tinh dầu và các thành phần tan trong nước, lẫn không tan trong nước.

• Ưu điểm: Mùi hương được giữ nguyên vì hầu như không bị tác động bởi nhiệt độ trong quá trình trích ly, thời gian ly trích nhanh.
• Nhược điểm: Yêu cầu thiết bị và chi phí vận hành cao, nguyên liệu trích ly chứa ít nước (như gỗ, không phải cây mọng nước…) để giảm thời gian sấy khô nguyên liệu.

Nhóm TINH DẦU “Rau nêm”: Thì là - Mùi già - Rau om - Rau răm

Mọi người có từng thắc mắc “Vì sao món ăn của Việt Nam được đánh giá cao trên Thế giới?” Đó là vì mỗi món ăn của chúng ta đều có đầy đủ “Vị - Sắc - Hương” với “Sắc” và “Hương” đến từ các loại rau nêm, gia vị có trong món ăn.

Khán giả tham dự chương trình bày tỏ sự thích thú khi trực tiếp sử dụng khứu giác để trải nghiệm các loại tinh dầu thuộc nhóm rau gia vị (bao gồm Thì là, Mùi già, Rau om, Rau răm). Những hương thơm này vừa quen thuộc trong ẩm thực hằng ngày, vừa mang đến những sắc thái cảm quan mới lạ khi được tách chiết dưới dạng tinh dầu.

Một số câu hỏi đáng chú ý trong chương trình:

1. Có thể sử dụng tinh dầu thay thế rau gia vị hoặc tạo hương cho món ăn không ?

Theo bảng “Danh sách các loại tinh dầu trong “Trạm Khứu Giác”, quá trình chiết xuất tinh dầu đòi hỏi một khối lượng lớn nguyên liệu thực vật, với hàng tấn nguyên liệu chỉ thu được vài kilogram tinh dầu. Do đó, lượng tinh dầu khuyến nghị sử dụng trong ẩm thực là 1–2 giọt cho mỗi 250 ml nước hoặc một đĩa thức ăn. Đặc tính dễ bay hơi của tinh dầu khiến chúng thích hợp nhất để bổ sung vào món ăn hoặc đồ uống sau khi hoàn thành tất cả các bước chế biến và trình bày.

2. Tinh dầu có an toàn để massage trên da hoặc xông phòng cho trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ không ?

Tinh dầu là hợp chất do thực vật sản sinh nhằm bảo vệ cây khỏi sự tấn công của côn trùng, nấm, vi khuẩn và động vật. Khi con người sử dụng tinh dầu, các phản ứng sinh học có thể xảy ra tương tự như cơ chế bảo vệ này. Việc sử dụng quá liều có thể gây dị ứng, nổi mẩn đỏ, thậm chí bỏng da.

Đối với trẻ nhỏ dưới 7 tuổi, đặc biệt là trẻ sơ sinh, không nên sử dụng tinh dầu do làn da nhạy cảm và hệ hô hấp chưa hoàn thiện. Việc xông tinh dầu trong phòng trẻ có thể dẫn đến suy hô hấp và các bệnh liên quan đến đường hô hấp cũng như phản ứng dị ứng trên da ở trẻ.

3. Tại sao trong các tác phẩm trưng bày tại “Trạm Khứu Giác”, Thanh Nhã thường vẽ cấu trúc cắt dọc, cắt ngang và tế bào thực vật ?

Thông qua tranh vẽ, Thanh Nhã mong muốn minh họa trực quan vị trí chứa tinh dầu của từng loài thực vật, chẳng hạn như:

• Túi tiết trên vỏ quả Chúc
• Lông tiết bao phủ cây Tía Tô và Húng Quế
• Tế bào tiết trong củ Gừng

Mỗi hình ảnh không chỉ giúp người xem dễ dàng hình dung mà còn tạo điều kiện để tìm hiểu về TINH DẦU bằng nhiều giác quan khác nhau, từ đó hiểu rõ hơn về THỰC VẬT HỌA và cả tinh dầu.

Nhận thức về thế giới tự nhiên đòi hỏi sự tham gia của cả năm giác quan: thị giác, thính giác, xúc giác, khứu giác và vị giác. Chính vì vậy, Thanh Nhã cùng Lân Tinh Foundation đã phát triển chuỗi hoạt động “Mở xưởng - Thực vật họa”, trong đó từng bước kết hợp nhiều giác quan hơn để giúp người tham gia tiếp cận THỰC VẬT HỌA cũng như thế giới THỰC VẬT một cách toàn diện và trọn vẹn.

Sự thành công của buổi mở xưởng không thể thiếu sự hỗ trợ từ Notessen, đối tác nghiên cứu của Lân Tinh Foundation và Lân Tinh Fellow Phan Thị Thanh Nhã.

Hình ảnh tại buổi chia sẻ